Jan Kochanowski, Joannes Cochanovius, urodził się ok. 1530 roku w Sycynie, zmarł zaś w Lublinie 22 VIII 1584 r. Edukację rozpoczął pod kierunkiem Jana Sylwiusza z Sieciechowa, mając ok. 8 lat. W roku 1544 dokonał wpisu do metryki fakultetu artes liberales w Krakowie. W 1547 zmarł ojciec poety – Piotr. W 1549 Jan opuścił Akademię Krakowską, zaś w latach 1551-1552 przebywał w stolicy księcia Prus – luterańskim Królewcu. Z tego czasu zachowała się wczesna próba poetycka Kochanowskiego – wierszowana dedykacja dla krakowskiego polihistora Stanisława Grzepskiego. W latach 1552-1555 studiował w Padwie. W 1556 roku zmarła jego matka – Anna. Dwa lata później powrócił do Włoch, zaprzyjaźnił się tam m.in. z Janem Zamoyskim i Łukaszem Górnickim.
Poezja, magnaci i probostwa
W maju 1559 roku wrócił na stałe do kraju. Był w kontakcie z dworem Tarnowskich, Firlejami, Radziwiłłami oraz doktorem utriusque iuris i dyplomatą, biskupem Filipem Padniewskim. Występował jako specjalista w sporze uczonych krakowskich, Benedykta Herbesa i Jakuba Górskiego o definicje i funkcje okresu retorycznego.
Dzięki protekcji podkanclerzego Piotra Myszkowskiego, Kochanowski w roku 1563 objął godność sekretarza królewskiego. Nie wiemy, czy i jakie obowiązki wykonywał. 7 lutego 1564 r. objął prepozyturę w katedrze poznańskiej, zaś w roku 1566 probostwo w Zwoleniu. Z obu czerpał jedynie dochody. Wizytacja z 1570 r. podkreślała traktowanie Zwolenia przez poetę jako synekury: … plebanus Joannes Cochanowski non est in sacris (nie ma święceń), nie przebywa, w parafii, zaniedbuje jej majątek, czerpiąc jedynie korzyści (… bene provisus plebanus.).
Wśród czarnoleskich lip
W 1574, po ucieczce Walezego, którego Jan Kochanowski popierał, osiedlił się w Czarnolesie. Wcześniej zrzekł się prepozytury, zaś w 1575 probostwa, zawarł również małżeństwo z Dorotą Podlodowską z Przytyka (być może jeszcze w 1569 roku).
Wobec bezkrólewia, interesował się obsadzeniem tronu polskiego, optując za arcyksięciem Ernestem lub synem Iwana Groźnego. Podpisał akt elekcji Maksymiliana II Habsburga, jednak nie występował przeciwko Stefanowi Batoremu. Zgodnie z obietnicą, przygotował dla Jana Zamoyskiego Odprawę posłów greckich, odegraną przed władcą i dworem 12 stycznia 1578 r.
W roku 1577 zmarł brat, Kasper, zaś w 1579, opłakiwana w Trenach, trzymiesięczna Urszula. Przed rokiem 1583 odeszła kolejna córka, Hanna. W 1582 roku poetę dotknęła śmierć drugiego brata – Mikołaja. Dwa lata później zmarł nagle sam Jan. Utwory żałobne napisali m.in. Andrzej Trzecieski i Sebastian Fabian Klonowic (Żale nagrobne na ślachetnie urodzonego pana Jana Kochanowskiego).
Latinum carmen i słowieński rym
W swej twórczości Kochanowski łączył rozmaite inspiracje, pochodzące z pism antycznych mistrzów i nowożytnych humanistów. Pod ich wpływem starał się stworzyć dzieło literackie doskonałe formalnie i treściowo. Korzystał przy tym z dość płynnych jeszcze norm stylistycznych i językowych polszczyzny, ujmowanych przez twórcę w zasady poetyki starożytnej i renesansowej. Ostrożnie wprowadzał neologizmy, inspirowane greką i łaciną (np. arcydoktor, prędkolotny, prędkonogi), równoważył archaizmy i unowocześnianie języka. Poza najbardziej znanymi utworami (Fraszki, Treny, Psałterz Dawidów z muzyką Mikołaja Gomółki), warto wspomnieć o epitalamiach, Pieśniach w dwóch księgach, Jezdzie do Moskwy, jak również piśmie politycznym Satyr albo Dziki mąż oraz poemacie heroikomicznym Szachy.
Jan Kochanowski zyskał uznanie współczesnych mu literatów i dziejopisarzy, m.in. Mikołaja Reja, Łukasza Górnickiego, Stanisława Sarnickiego i Bartosza Paprockiego. W XVII wieku naśladowali go m.in. Szymon Szymonowic i Joachim Bielski, twórcy ruscy oraz prawosławny metropolita Mołdawii Dosoftei (Dimitrie Barilă). Światowej sławy poeta neołaciński Maciej Kazimierz Sarbiewski stawiał Jana Kochanowskiego wyżej, niż Dantego, Petrarkę i Ronsarda.
